byby
plpl
20 kwiecień/красавік 2024
Historia nauczania j. białoruskiego w Bialymstoku
Szkolnictwo z językiem białoruskim w Białymstoku w latach 1917-2012
(na tle regionu białostockiego)
Powszechne szkolnictwo białoruskie, a także polskie, na Białostocczyźnie zaczęło powstawać dopiero w okresie I wojny światowej. Wówczas to niemieckie władze okupacyjne uznały, iż należy poczynić pewne ustępstwa wobec Białorusinów, Litwinów i Polaków, będących najliczniejszymi grupami narodowymi, zamieszkującymi na zajętych terenach imperium rosyjskiego. Na tworzenie się sieci szkół białoruskich na Białostocczyźnie znaczący wpływ miało tzw. „bieżeństwo” – masowa ewakuacja na wschód w sierpniu 1915 r. głównie prawosławnych Białorusinów. Dlatego w latach 1916-1918 szkoły białoruskie utworzono tylko w nielicznych miejscowościach Białostocczyzny. Dotychczas mamy informacje o następujących placówkach: Białystok, Bielsk Podlaski, Doratynka, Trześcianka i Tyniewicze Wielkie (gm. Narew), Grabowiec (gm. Dubicze Cerkiewne), Krynki, Nowosady (gm. Hajnówka), Morze (gm. Czyże), Słoja (gm. Szudziałowo), Studzianki (gm. Supraśl), Stare Lewkowo (gm. Narewka). I chyba dzięki historykowi Jerzemu Turonkowi zachowały się fotografie, na których została uwieczniona pierwsza nauczycielka białoruskiej szkoły w Białymstoku – Olga Skowrońska. O tej postaci, poza imieniem i nazwiskiem, nie mamy prawie żadnych innych informacji. Wiemy tylko tyle, że w końcu 1917 r. brała ona udział w kursach nauczycieli białoruskich w Świsłoczy.
Niestety, już w 1919 r. polskie władze, które po wycofaniu się wojsk niemieckich przejęły kontrolę nad Białostocczyzną, zlikwidowały wszystkie białoruskie szkoły. Stan taki usankcjonowała ustawa z 31 lipca 1924 r. zawierająca niektóre postanowienia o organizacji szkolnictwa, wprowadzając zakaz działalności szkół z białoruskim językiem wykładowym w trzech centralno-wschodnich powiatach województwa białostockiego: białostockim, bielskim i sokólskim.
Brak w okresie międzywojennym na Białostocczyźnie szkolnictwa białoruskiego oraz polonizacyjna polityka oświatowa władz spowodowały, iż Białorusini w końcu lat trzydziestych XX wieku byli społecznością bardzo słabo edukowaną.
Zasadnicze zmiany w organizacji systemu szkolnego na Białostocczyźnie nastąpiły w końcu 1939 r., po dołączeniu tego regionu do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. We wsiach utworzono wówczas sieć szkół białoruskich. W Białymstoku utworzono nawet Instytut Pedagogiczny, którego zadaniem było przygotowanie kadry nauczycielskiej. Jednak w miastach, a w tym w Białymstoku, tworzono głównie szkoły z wykładowym językiem rosyjskim, w których język białoruski był nauczany na zasadach przedmiotu – jako jeden z języków urzedowych.
Działający dwa lata model szkolnictwa radzieckiego miał przede wszystkim cel ideologiczny, którym było uformowanie tzw. „człowieka radzieckiego”, jednak na poziomie elementarnym dawał młodym Białorusinom podstawy wiedzy w języku ojczystym.
W okresie okupacji niemieckiej na Białostocczyźnie działało legalnie kilkadziesiąt elementarnych szkółek białoruskich, gdyż władze cywilne pozwoliły Białorusinom tworzyć prywatne placówki utrzymywane na koszt rodziców. Jednak w Białymstoku białoruską szkołę podstawową utworzono dopiero po pozytywnej decyzji władz w 1943 r. Mieściła się ona w istniejącym do dzisiaj budynku przy ul. Kijowskiej 1.
Z chwilą likwidacji na Białostocczyźnie okupacji niemieckiej, w sierpniu 1944 r. rozpoczęło się odradzanie życia społecznego i w wielu miejscowościach ludność białoruska, już w nowych okolicznościach, spontanicznie zorganizowała szkoły. Według Jerzego Turonka we wrześniu 1944 r. na terenach będących pod władzą Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego istniały 93 szkoły podstawowe z językiem białoruskim: 81 z językiem wykładowym, 9 dwujęzycznych polsko-białoruskich i 3 z językiem białoruskim jako jeden z przedmiotów. Natomiast w ramach szkolnictwa ponadpodstawowego utworzone zostały 3 białoruskie gimnazja: w Białymstoku, Bielsku Podlaskim i Hajnówce. W Bielsku Podlaskim białoruska młodzież mogła kontynuować kształcenie na poziomie licealnym.
Jednak tzw. „władza ludowa” bardzo szybko przystąpiła do likwidacji szkół białoruskich. Obie placówki w Białymstoku przestały istnieć wiosną 1945 r. Podstawówkę przemianowano w szkołę z polskim językiem wykładowym (po prostu wymieniono kadry), a gimnazjum zamknięto i tylko część uczniów przeniosła się do Gimnazjum Białoruskiego w Bielsku Podlaskim. Należy dopowiedzieć, że w czerwcu 1947 r. z mapy oświatowej Białostocczyzny znikły ostanie podstawówki białoruskie.
Nowy okres w historii edukacji mniejszości białoruskiej na Białostocczyźnie otworzyła decyzja centralnego kierownictwa Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej z końca czerwca 1949 r. Dotyczyła ona odtworzenia szkolnictwa białoruskiego, które miałoby działać w ramach ogólnokrajowego systemu edukacji. Pod wpływem wytycznych Ministerstwa Oświaty, we wschodniej Białostocczyźnie przeprowadzono jeszcze w czasie przerwy wakacyjnej pośpieszną akcję przygotowawczą i już od września 1949 r. rozpoczęły pracę 24 szkoły podstawowe z białoruskim językiem wykładowym: 21 w ówczesnym pow. bielskim, 2 w pow. białostockim i 1 w pow. sokólskim. Uczyło się w tych placówkach ponad 2 tysiące dzieci. Ponadto władze oświatowe wykazywały, że do 10 szkół wprowadzono język białoruski jako przedmiot, na które to zajęcia uczęszczało ok. 1400 uczniów.
Władze nie pozwoliły jednak otworzyć białoruskiej szkoły w samym Białymstoku. Dokonano tylko naboru do jednej klasy pierwszej z językiem białoruskim w Liceum Pedagogicznym Towarzystwa Przyjaciół Dzieci w Białymstoku. Po roku przeniesiono tych uczniów do Bielska Podlaskiego, gdzie otworzono Liceum Pedagogiczne z jednym ciągiem klas z językiem białoruskim.
Wyraźnym zamiarem ówczesnych władz w Polsce było tworzenie szkół białoruskich na wsi, co wpisywało się w politykę rolną państwa, w której jako główne zadanie wskazano uspółdzielczenie rolnictwa. Miało to być zachętą dla ludności białoruskiej, sposobem na przeciągnięcie tej mniejszości narodowej na stronę „władzy ludowej”. W pełni kontrolowane szkolnictwo stanowiło doskonały instrument realizacji polityki państwa, a Białorusini mieli chyba pozostać społecznością wiejską.
Drugim, białoruskim epizodem w latach pięćdziesiątych XX wieku było nauczanie języka białoruskiego w Państwowym Liceum dla Wychowawczyń Przedszkoli w Białymstoku. Otóż, po likwidacji w czerwcu 1957 r. Liceum dla Wychowawczyń Przedszkoli z Białoruskim Językiem Nauczania w Bielsku Podlaskim, część uczennic tej szkoły przeszła właśnie do liceum białostockiego, gdzie kontynuowała uczęszczanie na lekcje języka białoruskiego do końca roku szkolnego 1959/1960.
I jeszcze jednym białoruskim epizodem, związanym z Białymstokiem, były trzyletnie studia na kierunku filologii białoruskiej w Zaocznym Studium Nauczycielskim, który to kierunek w latach 1956-1965 ukończyło 91 nauczycieli.
Nie wprowadzenie języka białoruskiego na stałe do żadnej ze szkół podstawowych, a w szczególności średniej w Białymstoku – stolicy województwa – miało negatywny wpływ na obecność języka białoruskiego w szkolnictwie powiatu białostockiego i sokólskiego. Na tym terenie najszybciej zaprzestano prowadzenia innych przedmiotów w języku białoruskim, a w pow. sokólskim w latach siedemdziesiątych XX wieku w ogóle zaprzestawano nauczania języka białoruskiego, który na wsi funkcjonował jako tzw. „mowa prosta”.
W roku szkolnym 1980/1981 język białoruski na Białostocczyźnie był nauczany już tylko w 41 szkołach podstawowych i uczyło się go niecałe trzy i pół tysiąca dzieci. A jeszcze dziesięć lat wstecz języka białoruskiego uczyło się ponad 10 tysięcy dzieci w blisko stu pięćdziesięciu szkołach podstawowych. Jak widać w okresie dziesięciolecia rządów pierwszego sekretarza PZPR Edwarda Gierka nastąpił wielki kryzys szkolnictwa z językiem białoruskim, co przekładało się na ogólną kondycję społeczności białoruskiej w Polsce.
Marazm lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku przerwała rewolucja „Solidarności” w 1980 r., która spowodowała, iż działacze Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, działającego od 1956 r., odważyli się wysunąć pod adresem władz pewne postulaty w celu poprawy sytuacji nauczania języka białoruskiego. Jednym z takich postulatów było wprowadzenie języka białoruskiego do chociażby jednej szkoły podstawowej w Białymstoku. Inicjatywa ta nie przyniosła jednak żadnego rezultatu, gdyż po prostu BTSK nie znalazło rodziców chętnych do posłania dzieci na lekcje języka białoruskiego.
I dopiero zmiana systemu politycznego w Polsce po 1989 r. otworzyła nowy etap nauczania języka białoruskiego w polskich szkołach. Także na gruncie Białegostoku podjęto początkowo nieśmiałe próby zorganizowania nauczania języka białoruskiego. Przypomnieć tu wypada „szkółkę niedzielną”, działającą zupełnie nieformalnie w mieszkaniu Państwa Stachwiuków. Inna inicjatywa to zorganizowanie w jednym z białostockich liceów przez grupkę uczniów ze Związku Młodzieży Białoruskiej zajęć z języka białoruskiego, co trwało jednak tylko pół roku.
Całkowicie nowy etap edukacji dzieci i młodzieży białoruskiej w Białymstoku zapoczątkowany został w połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Dzięki determinacji początkowo garstki rodziców z Barbarą Piekarską i Jerzym Kaliną na czele, którzy pod koniec lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia tworzyli Białoruskie Zrzeszenie Studentów, 1 września 1995 r. w Przedszkolu Samorządowym Nr 14 w Białymstoku rozpoczęto nauczanie języka białoruskiego. Dwa lata później, czyli piętnaście lat temu, siedmioro dzieci już kontynuowało naukę języka białoruskiego w Szkole Podstawowej nr 4 w Białymstoku. Od tego czasu następuje sukcesywny rozwój nauczania języka białoruskiego w placówkach oświatowych stolicy naszego województwa.
W bieżącym roku szkolnym 2011/2012 już w pięciu placówkach oświatowo-wychowawczych Białegostoku rozpoczęło naukę języka białoruskiego ogółem 249 dzieci i młodzieży. W Przedszkolu Samorządowym Nr 14 z Polskim i Białoruskim Językiem Nauczania – 99 dzieci, w Szkole Podstawowej nr 4 im. Sybiraków – 68 uczniów, w Niepublicznej Szkole Podstawowej św. św. Cyryla i Metodego – 48 uczniów, w Publicznym Gimnazjum Nr 7 – 21 uczniów, w III Liceum Ogólnokształcącym – 13 uczniów. Natomiast na terenie woj. podlaskiego języka białoruskiego uczy się 2921 młodych Białorusinów: w 23 podstawówkach 1383 uczniów, w 15 gimnazjach – 790 oraz w 3 liceach – 748.
Podkreślić należy, iż po raz pierwszy w dziejach oświaty białoruskiej na Białostocczyźnie zorganizowany został pełny cykl edukacji młodych Białorusinów począwszy od poziomu przedszkolnego, a skończywszy na liceum. Warto dodać, że od kilkunastu już lat można kontynuować nauczanie języka białoruskiego na poziomie uczelni wyższej na filologii białoruskiej, który to kierunek działa na Uniwersytecie w Białymstoku.
Sławomir Iwaniuk